NZ Human Rights Commission - Accessible HTML Document

 

‘O le ā le Feagaiga a Mālō ‘Aufa’atasi i Āiā Tatau a Tagata E lē ‘Ato’atoa le Tino/Māfaufau?

What is the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities? [Samoan translation]

‘O le feagaiga a Mālō ‘Aufa’atasi, e ta’ua o le ‘Maliliega o Tino/Māfaufau Lē ‘Ato’atoa’, e mo le āiā tatau a tagata e lē ‘ato’atoa tino/māfaufau.

‘O a āiā tatau a tagata?

‘O āiā tatau fa’avae nei ma sa’olotoga mo tagata ‘uma – ina ia faia ma le tonu fa’apea le tutusa, ma le fa’aaloalo fa’apea le mamalu. ‘O āiā tatau foi a tagata e uiga i mea ‘oloo’ faia e le mālō i ona tagata. ‘O nei āiā tatau ‘ia mautinoa e mafai ai e tagata uma ona:

‘O le ā le Feagaiga a Tagata E le ‘Ato’atoa le Tino/Māfaufau?

I le lalolagi‘ātoa, e lē tutusa avanoa i āiā tatau e maua e tagata e lē ‘ato’atoa tino/māfaufau pe’ā fa’atusa e pei o i isi tagata. ‘O le Feagaiga a Tagata E lē ‘Ato’atoa le tino/māfaufau ‘o se maliega i āiā-tatau i le lalolagi ‘ātoa. E fa’amanino atili ai āiā tatau a tagata e le ‘ato’atoa tino/māfaufau.

E lē avatua e lenei feagaiga ni āiā tatau fou mo tagata e le ‘ato’atoa tino/māfaufau. E fa’amanino atili ai le tutusa o a latou āiā tatau e pei o tagata ‘ese’ese. E ta’u ai i le mālō le faiga e ave’ese ai pa puipui ma mautinoa ai le maua e tagata e le ‘ato’atoa tino/māfaufau a latou āiā tatau.

‘O le Fa’atasiga Māsani Fono Lautele a Mālō ‘Aufa’atasi na ‘apoina le Feagaiga mo tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau iā Tesema 2006. ‘O le sini ‘ina ‘ia si’i maualuga, puipui ma ‘ia mautinoa le tutusa o āiā tatau ma le sa’olotoga mo tagata ‘uma e lē ‘ato’atoa tino/māfaufau, ma si’i maualuga fa’alauiloa ma le fa’aaloalo mo le mamalu o tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau.

‘O le tele o mālō, e aofia ai Niu Sila, ‘ua mae’a ona sainia ma talia aloa’ia (maliega e taumulimuli ‘ua ‘ioe e mulimulita’i) i le feagaiga.

‘O ai tagata e lē ‘ato’atoa tino/māfaufau?

‘Ua fa’amaninoina e le feagaiga tagata e lē ‘ato’atoa tino/māfaufau o i latou na e “fa’a’umi’umi lava o maua o latou tino, māfaufau, atamai pe ‘ua fa’aitiitia le mafai ona tofo, tago ma le sogisogi i nei fa’afitauli ” ‘Ua ta’ua ona o o latou tino/māfaufau lē ‘ato’atoa ma uiga o tagata lautele, lea ‘ua taofia mai ai latou i le ‘auai i mea fai i mafutaga i le sosaiete/fa’alāpotopotoga e pei o isi fo’i tagata.

E ‘ese’ese tagata ‘uma. ‘O tulafono aiaia a le feagaiga ‘ua fausia i le fa’aaloalogia o ‘ese’esega ma le taliaina o tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau o se vaega o le sosaiete lautele o tagata ‘ese’ese ‘uma lava a tagata ola.

‘O le fulitua ma le amana’ia o i tagata le ‘ato’atoa tino/māfaufau, ‘o le le ‘amana’iaina lena e le sosaiete leutele o i latou. ‘A ‘auai mai fa’atasi i latou, latou te mafai ona ola malosi ma ola fiafia ma iai so latou sao i le sosaiete.

‘O le ā le uiga o lenei feagaiga mo Niu Sila?

Na talia aloa’ia e Niu Sila le fono ia Setema 2008. ‘O lona uiga ‘ua tatau i lo tatou Mālō ona fa’amalosia (fa’ataunu’u loa), ina ia mafai e tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau ona fa’afiafiaina āiā tatau tutusa ma isi tagata.

E sefulu fitu pasene o tagata Niu Sila e lē ‘ato’atoa tino/māfaufau, ma o lenei vaega tele o le sosaiete e tele ina fa’atuatuana’i i ai. E lē faigofie ona latou maua ni a’oa’oga lelei, maua se gāluega lelei, ‘auai i fa’alāpotopotoga ma iai so latou leo. E mafai e le feagaiga ona fesoasoani ‘ia suia lea vaega.

‘O le ā se tala a le Feagaiga a Tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau?

‘O le sini a le feagaiga ina ia puipuia le āiā tatau o ē ‘ua ‘avea ma tagatanu’u, polokiki, tamāo’āiga, māsaniga fa’apea tū ma aga a tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau. ‘O mālō ‘ua talia aloa’ia le feagaiga ‘ua tatau ona fa’amalosia vave āiā tatau a tagatanu’u ma āiā fa’apolokiki. ‘Ae mafai ona faifailēmū ma faafeso’ota’ia le talia aloa’ia o āiā tau i le tamāo’āiga, māsaniga fa’apea tū ma aga, pe a maua ni alaga’oa.

E tu’uina atu e le feagaiga i le mālō ni fa’amatalaga e fa’atino ai le fa’amautuina o āiā tatau a tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau. E aofia ai le ta’ita’iga i le mauaina o ‘au’aunaga tau i le soifua maloloina, a’oa’oga, ma isi ‘au’aunaga, e pei o le tu’uina atu o ni to’oto’o fesoasoani mo femālaga’iga, fesoasoani tau tekonolosi fa’apea fa’amatalaga e “faigofie ona faitau”.

E fa’apitoa le fa’atāuāina e le feagaiga o mea nei:

Āiā tatau a Tagata Nu’u ma polokiki

Āiā tatau o le tamāo’āiga, lautele fa’apea tū ma aga

E fa’apēfea ona fa’amalosia e Niu Sila le feagaiga?

‘Ua fa’apea mai le Feagaiga mo Tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau ia iai se vaega e tasi o le mālō e tatau ona fa’amalosia lenei tulaga. I Niu Sila, ‘o le Komiti a Minisita o ‘Auaunaga fa’aminisitā i Matā’upu tau i le Tino/Māfaufau Lē ‘Ato’atoa, ma le lagolago a le ‘Ofisa i Matā’upu Tau i le tagata e lē atoatoa Tino/Māfaufau.

E tatau i mālō ona līpoti i Mālō ‘Aufa’atasi se alualu i luma ma le manuia o a latou galuega. ‘O le līpoti muamua e faia i le lua tausaga ina ‘ua mae’a ona talia aloa’ia e le mālō le feagaiga. ‘A mae’a lena, ona ta’i fā lea o tausaga ma maua līpoti.

‘O ā tiute a le Komisi o Āiā Tatau a Tagata?

E fa’atāuāina e Mālō ‘Aufa’atasi le Komisi e ‘avea ma fa’alāpotopotoga tūma’oti o āiā tatau a tagata i Niu Sila. ‘O le gāluega a le Komisi o le fa’alauiloaina, puipui ma mata’itūina āiā tatau a tagata Niu Sila ‘uma.

‘Ua fa’ailoa mai e le Komisi, ‘o tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau o se vaega ‘ua sili ona pologa le tulaga i Niu Sila. ‘O le sini maualuga o galuega a le Komisi, ‘o le fa’aleleia lea o a latou āiā tatau fa’atagata.

‘Ua ta’ua mai e le Feagaiga mo Tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau e fa’apea, so’o se atunu’u e talia aloa’ia lenei aiaiga, ‘ua tatau ona fa’atū se gāluega aiaiga tuma’oti e sa’ili’ili ai. I Niu Sila, ‘olo’o aofia ai le Komisi, le ‘Ōfisa o le Komesina o Sulufa’iga, ma le fa’alāpotopotoga a tagata lē ‘ato’atoa tino/māfaufau mai le Fono Fa’apa’aga o Tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau.

‘Ole’ā līpoti le Komisi i le Mālō ‘Aufa’atasi, e ‘ese mai i le līpoti a le mālō, pe fa’apēfea ona fa’amalosia le feagaiga i Niu Sila. E ono mafai fo’i ona tusi se līpoti a le fa’alāpotopotoga a tagata Lē ‘Ato’atoa tino/māfaufau i le Mālō ‘Aufa’atasi.

E fa’apēfea ona ‘ou ‘auai?

‘Ua ta’ua mai e le Feagaiga mo Tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau e tatau ona ‘auai tagata e lē ‘ato’atoa tino/mafau ma a latou fa’alāpotopotoga i le fa’amalosia pe fa’apēfea ona fa’atinoina.

E mafai ona faia mea nei i le:

E fa’apēfea ona maua sa’u kopi o le Feagaiga mo Tagata e lē ‘Ato’atoa Tino/Māfaufau?

E maua le Feagaiga ‘ātoa ma ni si o ‘oto’otoga o le fono i luga o lipine ma Braille, Fa’aperetania ‘ātoa, ‘Igilisi māsani, Easy Read, te reo Māori, Māori Easy Read, New Zealand Sign Language ma le tele o Gagana Pasefika. E maua fo’i le ‘oto’otoga mo tamaiti.

E mafai ona ‘e maua ‘uma nei mea i le ‘upega o feso’ota’iga a le Komisi o Āiā Tatau a Tagata:

http://www.hrc.co.nz/disabilityconvention

Komisi o Āiā Tatau a Tagata

Laina o fa’amatalaga: 0800 496 877 (e leai se totogi)
Fesi: 09 377 3593
Imeli: infoline@hrc.co.nz (mo se fesili māsani)
TXT: 0210 236 4253

Laina o Gagana ma ‘olo’o avanoa fa’amatala’upu a le New Zealand Sign Language.