NZ Human Rights Commission - Accessible HTML Document
He aha te Kawenata a te UN mō ngā Tika ā te Hunga Hauā?
What is the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities? [Māori translation]
Ko te kawenata ā Te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao, e mōhiotia ana ko te ‘Kawenata ā te Hunga Hauā’ e pā ana ki ngā tika ā te hunga hauā.
He aha ngā tika tangata?
Koinei ngā tika me ngā mana mō ngā tāngata katoa – kia ōrite me te tōtika o te manaaki, i runga i te whakaute me te whakaaro nui. Ko ngā tika tangata mō te āhua o te kāwanatanga ki tana iwi. Mā ēnei tika ka whakapūmau i ngā tāngata kia:
- haumaru, kia tiakina mai i te kino
- whakarite huarahi mō rātau anō
- pai te ora
- whai wāhi ki tō rātau hapori, iwi whānui hoki.
He aha te Kawenata Hauātanga?
Kāore i te ōrite te whai wāhi o te hunga hauā ki ngā tika ā ētahi atu tāngata, puta noa i te ao. He whakaaetanga tika-tangata nō te ao whānui te Kawenata Hauātanga. Nā tēnei ka mārama ake ki ngā tika tangata ā te hunga hauā.
Kāore te kawenata i te tuku tika hou ki te hunga hauā. He āta whakamārama i te ōrite o ngā tika ki ētahi atu. He tohutohu ki ngā kāwanatanga me pēhea te tūraki taiepa ārai me te mātua whakarite i te whai wāhitanga o te hunga hauā ki ā rātau tika.
I whakamanahia e Te Whakaminenga Whānui ā te Kotahitanga o ngā Whenua o te Ao i te marama o Hakihea 2006. Ko te whāinga he hāpai, he tiaki me te whakarite i ngā tika tangata me ngā wāteatanga mō te hunga hauā, me te whakatairanga whakautetanga mō te mana o te hunga hauā.
He maha ngā kāwanatanga, me Aotearoa, i haina me te whakapūmau (i whakaae ki te whai) i te kawenata.
Ko wai te hunga hauā?
Ko tā te kawenata whakamārama mō te hunga hauā, he tāngata ērā e “raruraru ana te tinana, hinengaro, roro me te kite, rongo hoki”. E kī ana nā ēnei raruraru me ngā whakaaro o te iwi whānui ki a rātau ka noho aukati rātau mō te whai wāhi ki te iwi whānui pēnā i ētahi atu tāngata.
He rerekē ia tangata. Ko te kaupapa o ngā mātāpono o te kawenata ko te whakaute i ngā rerekētanga me te whakaae anō ki te hunga hauā nō tō tātau iwi kanorau whānui.
Ina mahue te hunga hauā ki waho, ko te iwi whānui kē kei te whakahauā i a rātau. Ki te whakaurua mai rātau, ka tutuki, ka ora hoki tā rātau noho me te tuku whai wāhitanga ki te iwi whānui.
He aha te tikanga o te kawenata mō Aotearoa?
I whakapumauhia e Aotearoa te kawenata i te marama o Mahuru 2008. Ko te tikanga me whakatinana tēnei e tō tātau Kāwanatanga kia ōrite ngā tika mō te hunga hauā ki ētahi atu.
Tekau mā whitu ōrau o ngā tāngata o Aotearoa he hauā, ka mahue tētahi wāhanga whānui i te nuinga o te wā. Ka uaua tā rātau whai mātauranga pai, mahi pai, te whakauru ki te hapori me te tuku kōrero. Ka taea e te kawenata te whakarerekē i tēnei.
He aha ngā kōrero o te Kawenata Hauātanga?
Ko tā te kawenata he tiaki i ngā tika tangata, tōrangapū, ōhanga, pāpori me te ahurea o te hunga hauā. Me wawe te whakatinana e ngā kāwanatanga ki te whakapūmau i te kawenata ngā tika tangata me te tōrangapū. Engari ka taea te whakatinana haere i ngā tika ōhanga, pāpori me te ahurea, ina whiwhi rawa haere.
Ka tuku pārongo whai kiko te kawenata ki ngā kāwanatanga mō te whakaū i ngā tika tangata mō te hunga hauā. Kei roto i tēnei ko ngā tohutohu mō te whakataenga ratonga hauora, mātauranga me ētahi atu, me te whakarato taonga nekeneke, ngā pangarau āwhina me ngā pārongo ‘mārama ki te pānui’.
E tino āhukahuka te kawenata i:
Ngā tika tangata me te tōrangapū
- Tika ki te ora
- Te tiaki i ngā āhuatanga mōrearea me te mate whawhati
- Kia ōrite i mua i te ture
- Whai wāhi ki te ture
- Tika here kore me te haumaru o te tangata
- Wātea mai i te whakamamae me te kino, te whakataurekareka, te patutanga rānei.
- Te wātea mai i te mahi nanakia, whakarekereke, me te tūkino
- Te tiaki i te pono o te tangata
- Tika ki te haerērē me te iwi tūturu
- Tika ki te noho motuhake me te whakauru ki te hapori
- Tika ki ngā taonga nekeneke whaiaro
- Mana ki te whakaputa kōrero me te whakaaro, me te whai wāhi ki ngā pārongo
- Te whakaute i te matatapu
- Te whakaute mō te kāinga me te whānau
- Te whai wāhi ki te ao tōrangapū me te iwi whānui.
Ngā tika ōhanga, pāpori me te ahurea
- Mātauranga
- Hauora
- Te whakaoranga
- Mahi
- Tētahi āhuatanga noho tika me te whakamaru oranga
- Te whakauru ki ngā kaupapa ahurea, ā-rēhia, pārekareka me te hākinakina.
Ka pēhea te whakatinana a Aotearoa i te kawenata?
Ko tā te Kawenata Hauātanga kia kotahi te wāhanga o te kāwanatanga te iti rawa me te whakarite ki te whakatinana. I Aotearoa, ko te Komiti Minita mō ngā Take Hauā, me te whai tautoko anō mai i te Tari mō ngā Take Hauā.
Me pūrongo ngā kāwanatanga ki te UN mō ā rātau kauneketanga. Me puta te pūrongo tuatahi ina eke te rua tau i muri i te whakapūmautanga o te kawenata e te kāwanatanga. I muri i tēnei, me pūrongo ia whā tau.
He aha te tūranga o Te Kāhui Tika Tangata?
E whakaae ana te UN ko Te Kāhui Tika Tangata te whakahaere motuhake tika tangata o Aotearoa. Ko ngā mahi ā Te Kāhui Tika Tangata he hāpai, he tiaki me te aroturuki mō ngā tāngata katoa o Aotearoa.
Kua tautuhia e Te Kāhui Tika Tangata ko te hunga hauā tētahi rōpū e whakatikihia ana i Aotearoa. Ko tētahi o ana mahi he whakapai ake i ā rātau tika tangata.
Hei tā te Kawenata Hauātanga ko ngā whenua whakapūmau i te kawenata me te whakatū i tētahi hātepe arowhai motuhake. i Aotearoa, ko Te Kāhui Tika Tangata, Te Tari o ngā Kaitiaki Mana Tangata, me ngā whakahaere hunga hauā mā Te Whakakotahitanga o te Kawenata Hauātanga.
Ka pūrongo Te Kāhui Tika Tangata ki te UN, tūwehe kē mai i ngā
pūrongo kāwanatanga, mō te whakatinanatanga o te kawenata i Aotearoa.
Tērā pea ka tukuna anō e ngā whakahaere hauā te tuhi pūrongo ki te UN.
Me pēhea taku whakauru?
Ko tā te Kawenata Hauātanga me whai wāhi te hunga hauā me ō rātau whakahaere ki te āhua o te whakatinanatanga.
Ka taea e koe tēnei mā te:
- whakamōhio haere ki te katoa mō te kawenata me tōna tikanga
- te tuku i ō whakaaro ki te kāwanatanga
- te kōrero ki Te Kāhui Tika Tangata mō ō wheako mō te whiwhi, te kore rānei o ō tika tangata
- te tuku amuamu mēnā ka hē
- te whakauru ki ngā pūrongo motuhake ki te UN.
Pēhea taku whiwhi tārua o te Kawenata Hauātanga?
E wātea ana te kawenata whānui me ētahi whakamārama i runga ripene, tuhi kāpō, reo Ingarihi, reo Mārama, reo Māori, reo Māori māmā, Reo Rotarota o Aotearoa me ētahi reo o Te Moananui a Kiwa. E wātea tētahi whakamārama mō ngā tamariki.
Ka kitea katoa ēnei i te paetukutuku ā Te Kāhui Tika Tangata: www.hrc.co.nz/disabilityconvention.
Te Kāhui Tika Tangata
www.hrc.co.nz
InfoLine: 0800 496 877 (waea koreutu)
Waea whakaahua: 09 377 3593
Īmēra: infoline@hrc.co.nz
(mō ngā pātai whānui)
Pato Waea: 0210 236 4253
E wātea ana tētahi kaiwhakamāori i Language Line me Te Reo
Rotarota.