Na cava na Veidinadinati ni Veivanua e Vuravura (UN Convention) me baleta na Nodra Dodonu ko ira e Vakaleqai na i Tuvaki ni Yagodra?

Na veidinadinati ni Veivanua e Vuravura ka yacana na ‘Disability Covention’, e baleta tiko na nodra dodonu ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. 

Na cava na dodonu ni tamata yadua?

Oqo na veika e yavutaki kina na nodra dodonu kei na nodra galala na tamata yadua – me caka vei ira na i vakarau e dodonu ka sega kina na veivakaduiduitaki, e na i vakarau e vakarokoroko ka veidokai. Na dodonu ni tamata yadua e okati tale ga kina na sala e taurivaka e dua na matanitu e na nona veiqaravi vei ira na lewe ni vanua. E ologi e na nodra dodonu na lewe ni vanua na veika oqo:

• na maroroi ni nodra bula kei na nodra taqomaki mai na veivakararawataki
• na nodra vakatulewataka vakai ira na veika me baleti ira
  
• me vinaka na i vakarau ni nodra bula
• me ra vakaitavi e na bula ni veimaliwai kei ira era tiko veivolekati kei na lewe ni vanua raraba.

Na cava na Veidinadinati me baleti ira e Vakaleqai na i Tuvaki ni Yagodra?

E laurai e na veivanua taucoko e vuravura, ni sega ni tautauvata kei ira na vo ni lewe ni vanua, na nodra vakayagataka na nodra dodonu ni tamata yadua ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. Na Veidinadinati me baleti ira e Vakaleqai na i Tuvaki ni Yagodra, e veidinadinati ni veivanua e vuravura raraba me baleta na dodonu ni tamata yadua. E vakamatatataki vinaka cake kina na nodra dodonu ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra.

E sega ni bucini vou e na veidinadinati e so tale na dodonu me baleti ira vakatabakidua e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. E vakamatatataki vinaka ga kina ni tautauvata vinaka taucoko na dodonu ni veitamata yadua. E tukuna ki na veimatanitu na sala me ra kau laivi kina na bai ni veivakaduiduitaki e tu, ka raica me ra vakayagataka vinaka na nodra dodonu ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. 

Na Matabose e matataki kina na Veivanua e Vuravura (United Nations General Assembly), e taurivaka na Veidinadinati me baleti ira e Vakaleqai na i Tuvaki ni Yagodra e na vula ko Tiseba e na yabaki 2006. E kena i naki me vakatetea, taqomaka, ka raica me ra okati e na dodonu kei na galala ni tamata yadua, ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra, me vakatetea na nodra rokovi kei na nodra dokai.

E vuqa na veimatanitu, ka wili kina ko Niu Siladi, era sa sainitaka ka vakadonuya na veidinadinati oqo, me ra muria na veika e navuci kina.

Ko cei e wili me vakaleqai na i tuvaki ni yagona?

E vakavakamacalataki e na veidinadinati ni ra wili me vakaleqai na i tuvaki ni yagodra ko ira “sa balavu na gauna e leqa tu kina e dua na tiki ni yagodra, na vakasama kei na mona, se tiki ni yago e dau vakila na veika e tu wavoliti ira, (me vaka na yaloka ni mata kei na daliga)”. E tukuna ni baleta ni vakaleqai tu na i tuvaki ni yagodra, kei na nodra rai na lewe ni vanua e na vuku ni leqa oqori, e rawa ni tarova na nodra vakaitavi e na veika me baleta na lewe ni vanua raraba, me vakataki ira na vo ni lewe ni vanua.

Era duidui na tamata yadua. Na i vakavuvuli e yavutaki kina na veidinadinati, sa i koya na kena rokovi na duidui e tu, kei na nodra ciqomi ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra me ra tiki ni bula vakalewe ni vanua.

Ni ra sega ni vakaitavi e na veika e yaco raraba tiko ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra, era sa vakamalumalumutaki tiko mai vei ira ga na lewe ni vanua. Kevaka era okati e na veika e yaco tiko, era na bula mamarau ka dau veivuke tale ga e na veika me baleta na lewe ni vanua raraba.

Na cava na i balebale ni Veidinadinati oqo vei Niu Siladi?

E vakadonuya ko Niu Siladi me muria na veidinadinati e na vula ko Seviteba e na yabaki 2008. E kena i balebale oqo ni na vakayacora na noda matanitu e Niu Siladi na veika e navuci e na veidinadinati, me rawa kina vei ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra me ra marautaka na nodra dodonu vakatamata yadua me vakataki ira na vo ni lewe ni vanua.

E tini-ka-vitu na pasede na lewe ni vanua e Niu Siladi e vakaleqai tu na i tuvaki ni yagodra, ka vakavuqa sara na nodra sega ni dau wili tu e na veika e yaco tiko, na i wase levu ni lewe ni vanua oqo. E rawa ni dredre na nodra saga me ra vuli vinaka, kunea na cakacaka vinaka, vakaitavi e na veika e yaco tiko e na vanua era vakaitikotiko kina, se me rogoci na domodra. E rawa ni veisautaka na veika oqo na veidinadinati.

Na cava e tukuni tiko e na Veidinadinati me baleti ira e Vakaleqai na i Tuvaki ni Yagodra?

E i naki ni veidinadinati oqo me taqomaka na nodra dodonu e na bula vaka lewe ni dua na koro, vakapolitiki, veika vakailavo, bula ni veimaliwai kei na nodra i valavala vakavanua, ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. Me ra vakayacora e na gauna totolo duadua ko ira na matanitu era sa okati e na veidinadinati, na veika me baleta na dodonu ni bula vaka lewe ni dua na koro kei na bula vakapolitiki. Ia, e rawa ni qai caka tiko vakamalua na dodonu ni veika me baleta na bula vakailavo, na bula ni veimaliwai kei na i valavala vakavanua ni sa rawa na kena qaravi vakailavo.

E solia ki na veimatanitu na veidinadinati oqo, na i vakamacala ni veika e rawa ni caka me taqomaka na nodra dodonu ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. E wili kina na nodra tuberi me rawa ni ra vakayagataka na veimataqali veiqaravi e tu me vaka na qaravi ni bula kei na vuli. E gadrevi kina me ra vukei e na nodra veilakoyaki, ka soli vei ira na veika me vukea na nodra sasaga me vaka na sala ni veitaratara kei na nodra kila na veika e yaco tu e na gauna oqo, kei na i tukutuku e volai vakarawarawa e na ‘easy read’.

E vakabibitaki e na veidinadinati na veika oqo:

Na dodonu ni bula vakalewe ni dua na koro kei na bula vakapolitiki

• na dodonu me bula e dua na tamata
  
• veitaqomaki mai na veika e bolei kina na bula kei na leqa tubu koso
  
• tautauvata taucoko na tamata e na mata ni lawa
  
• na vakayagataki ni lewa e dodonu
  
• na dodonu ni tu galala kei na taqomaki ni dua na lewe ni vanua
  
• na galala mai na veivakararawataki se veivakalolomataki, na i vakarau lolovira se sega ni kilikili me caka vua e dua na tamata, se na veitotogitaki
  
• na galala mai na nona vakayagataki vakatani e dua na tamata e na veika e sega ni yaga vua, na i vakarau kaukauwa kei na vosavakacacataki
  
• na taqomaki ni yalodina ni dua na tamata
  
• na dodonu ni galala me veilakoyaki kei na vanua me lewena
  
• na dodonu me bula vakai koya ia me okati tiko ga me lewe ni dua na vanua vakaitikotiko
  
• na dodonu me veitosoyaki vakai koya
  
• na galala me vakaraitaka na lomana kei na nona vakayagataka na veitukutuku e tu
  
• me rokovi na dodonu me kua ni vakaraitaki raraba na veika e baleti koya
  
• me rokovi na nona i tikotiko kei na nona vuvale
  
• na nona vakaitavi e na veika vakapolitiki kei na bula raraba.
  

Na dodonu e na ruku ni veika vakailavo, na bula ni veimaliwai kei na i valavala vakavanua

• na vuli
  
• na bula
  
• na veivakacokotaki e na veigauna
  
• na cakacaka
  
• na i vakatagedegede ni bula e veiganiti kei na veitaqomaki mai na leqa e dau basika e na bula ni veimaliwai
  
• na vakaitavi e na veika me baleta na i valavala vakavanua, veivakamarautaki, na veika e caka e na gauna ni galala mai na i tavi, kei na qito. 

E vakayacora vakacava ko Niu Siladi na veika e tu e na veidinadinati?

E vinakati e na veidinadinati (Disability Convention) me vakaduri e dua na tabana ni matanitu me qarava na kena vakamuri na veidinadinati. Sa vakaduri e Niu Siladi e dua na komiti ni minisita ni matanitu, me qarava na veika me baleti ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra, ka veitokoni kina na kena vale ni volavola (Office for Disabiliy Issues).

E dodonu me ra vakaraitaka na veimatanitu ki na matabose ni veivanua e vuravura raraba (UN) na i tosotoso ni nodra sa qaravi tiko ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra. Me soli na i tukutuku oqo ni oti e rua na yabaki mai na nodra vakadonuya me ra vakamuria na veidinadinati. Ni oti na i matai ni soli i tukutuku, sa na qai tomani tiko e na veiya va na yabaki. Na i matai ni soli i tukutuku nei Niu Siladi e caka e na yabaki 2011.

Na cava na i tavi ni Tabana e qarava na Dodonu ni Tamata Yadua (Human Rights Commission)?

E kila na matabose ni veivanua e vuravura raraba(UN), ni Commission e Niu Siladi e tu vakai koya ka qaravi ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra e na vanua raraba. E i tavi ni tabana oqo me vakatetea, taqomaka ka dau dikeva na nodra dodonu na lewe ni vanua yadua e Niu Siladi.

Sa kila na Commission ni ko ira e vakaleqai tu na i tuvaki ni yagodra, e i wasewase levu duadua ni lewe ni vanua e sega ni taucoko tu na nodra bula. E dua na ka bibi e na qaravi, sa i koya na kena vakatorocaketaki na nodra vakayagataka na nodra dodonu.

E tukuni tale ga e na veidinadinati, ni veimatanitu yadua sa vakadonuya me okati e na veidinadinati oqo, e dodonu me vakaduria e dua na sala me dau raici lesuvi kina na veika sa yaco tiko. E Niu Siladi, sa tiko kina na Commission, na vale ni volavola e dau vakaqaqa na kudru me baleta na matanitu (Office of the Ombudsmen) kei na Disability Convention Coalition ka dau matataka na nodra i soqosoqo taucoko ko ira e vakaleqai na i tuvaki ni yagodra.

E na la’ki vakaraitaka na Commission ki na matabose ni veivanua e vuravura (UN) na i tukutuku me baleta na kena vakayagataki tiko e Niu Siladi na veika e tiko e na veidinadinati, ka duidui na i tukutuku oqo mai na i tukutuku ni matanitu. E rawa tale ga ni ra vakauta na nodra i tukutuku ki na UN, na veisoqosoqo e nodra ko ira e vakaleqai tu na i tuvaki ni yagodra.

E na rawa beka vakacava ni’u vakaitavi kina?

E rawa ni ko cakava na veika oqo:

• vakadewataka raraba na veika e tu e na veidinadinati kei na kena i balebale
  
• vakaraitaka na veika ko nanuma ki na matanitu
  
• vakaraitaka ki na Commission na veika ko sotava e na kena vakamuri, se na kena sega ni vakamuri, na dodonu ni tamata yadua.
  
• vakaraitaka na nomu kudru ni sotavi e dua na leqa
  
• vakaitavitaki iko e na kena vakarautaki na i tukutuku me kau ki na UN.

E vei na vanua au rawa ni kauta mai kina e dua na i lavelave ni Veidinadinati me baleti ira e Vakaleqai na i Tuvaki ni Yagodra?

Sa katoni e na tevu, tabaki e na nodra matanivola na mataboko, e na vosa Vakavavalagi e na i vakatagedegede e cake kei na kena e vakayagataki e na veisiga, tabaki vakaivola e na Easy Read, vosa vaka Maori kei na Maori Easy Read, na veivosaki e vakayagataki kina na i qaqalo me baleti ira na didivara, kei na so na vosa ni Wasa Pasifika, na i tukutuku matailalai ni veidinadinati kei na so na kena i vakalekaleka. Sa tu tale ga na kena i vakalekaleka me baleti ira na gone.

E rawa ni kunei na i vakamacala taucoko oqo e na vanua e tabaki kina e na komipiuta (website) na veika me baleta na Dodonu ni Tamata Yadua e na:

• www.hrc.co.nz/disabilityconvention
• Human Rights Commisison
• InfoLine: 0800 496 877 (e sega ni saumi)
• Fax: 09 377 3593
• Email: infoline@hrc.co.nz (taro raraba)
• TXT: 0210 236 4253
• E rawa na veivosaki e na talevoni e na veivosa tale e so (Language Line), ka tiko tale ga e dua me vakavakadewataka e na veivosaki kei ira era didivara.