NZ Human Rights Commission - Accessible HTML Document

 

Koe hā ‘a e Fakataha koia ‘a e UN fekau’aki pea mo e ngaahi Totonu ‘o e kakai ‘oku nau Faingata’a‘ia Fakaesino?

What is the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities? [Tongan translation]

Koe fakataha koeni ‘ae UN, ‘oku ‘ iloa koe “Disability Convention”, ‘oku fekau’aki ia pea moe ngaahi totonu koia ‘ae kakai ‘oku nau faingata’a’ia fakaesino.

Koe hā ‘a e Ngaahi Totonu ‘a e Tangata?

Ko e ngaahi totonu fakalūkufua pea mo tau’ataina ‘eni ‘oku ‘a e kakai kotoa pe – ke tauhi vā pe fai mai kiate kita ha ‘ulungaanga ‘oku taau pea mo fai tatau, ‘aki e faka’apa’apa pea mo e ngeia. Ko e ngaahi totonu ‘a e Tangata, ‘oku kau ai foki pea mo e anga ‘oku totonu ke tauhi ‘aki ‘e ha Pule’anga ‘a hono kakai. ‘Aia ko e ngaahi totonu ko eni′, ke fakapapau’i ‘oku lava ‘ehe tokotaha kotoa pe ‘o:

Ko e hā ‘a e Disability Convention?

‘I he mamani kotoa, ko e kakai koia ‘oku nau faingata’a‘ia fakaesino, ‘oku ‘ikai ke ‘atā tatau ‘a ‘enau faingamālie ki he ngaahi totonu ‘a e Tangata ‘o hangē koia koe kakai kehe′. Ko e Disability Convention, ko e aleapau ‘a e Ngaahi Totonu ‘a e Tangata ‘i mamani kotoa. ‘Oku ne fakaata mahino ange mai ai ‘a e ngaahi totonu koia ‘a e kakai ‘oku nau faingata’a ‘ia fakaesino.

Ko e aleapau ni , ‘oku ‘ikai kene ‘oange ‘eia ki he kakai faingata’a’ia fakaesino ha ngaahi totonu fo’ou mo kehe ‘a e tangata. ‘Oku ne fakamahino’i pe ai ‘oku ma’u ‘ehe kakai faingata’a’ia fakaesino ‘a e ngaahi totonu tatau pe moia ‘oku ma’u ‘ehe kakai kehe. ‘Oku ne fakahā ki he ngaahi Pule’anga, ‘a e founga hono to’o ‘o e ngaahi me’a ‘oku ne fakafe’atungia’i pea mo ne ‘ai ke pau ‘oku ma’u faingamālie tatau ‘a e kakai faingata’a’ia fakaesino ki he ngaahi totonu koia ‘a e Tangata.

Ko e United Nations General Assembly pe ko e Fakataha’anga faka kātoa koia ‘a e United Nations, na’a nau tali ke ngaue’aki ‘a e Disability Convention ‘i Tisema 2006. Ko hono taumu’a ke tu’uaki’i atu, malu’i pea mo fakapapau’i ke tatau ‘a e ngaahi totonu koia ‘a e tangata pea ke tau’ataina ’a e kakai faingata’a’ia fakaesino kotoa pe, pea mo tu’uaki’i ‘a e faka’apa’apa’i ‘a e ngeia ‘a e kakai faingata’a’ia fakaesino.

‘Oku lahi e ngaahi Pule’anga, kau ai ‘a e Pule’anga ‘o Nu’u Sila, kuo nau fakamo’oni pea mo loto ke muimui ki he aleapau ni.

Kohai ‘ae Kakai Faingata’a’ia fakaesino

Ko e aleapau ni ‘oku ne fakahā ai ko e kakai ‘oku nau faingata’a’ia fakaesino, ‘a kinautolu koia ‘oku nau mo’ua fuoloa ‘i he fakaesino, faka’atamai, pe nounou ‘e ‘ilo faka’atamai pe ngaahi ongo’anga ‘o e sino (hangē ko e fanongo, ala, nanamu etc) “. ‘Oku pehē ‘ehe aleapau, koe‘uhi ko ’enau tōnounou mo faingata’a’ia fakaesino pea mo e ‘ ulungaanga mo e to’onga ‘o e ngaahi sosaieti, ‘e ta’ofi pe fakatanga’i ai ‘a ’enau kau atu ki he sosaieti ‘o hangē ko e kakai kehe.

Ko e tokotaha kotoa pe ‘oku nau kehekehe. Ko e ngaahi fo’i lao koia ‘a e Aleapau ni, ‘oku fakatefito ia ‘i hono faka’apa’apa’i e ngaahi faikehekehe’anga pea mo hono tali ‘o e kakai faingata’a’ia fakaesino ko e konga ‘o e sosaieti fakalūkufua ‘o e tangata.

Ko e taimi ‘oku tuku ai ki tu’a ‘a e kakai faingata’a’ia fakaesino, ‘oku fakafaingata’a’ia’i leva kinautolu ‘ehe sosaieti. Kapau ‘e fakakau kinautolu, te nau tataki ha mo’ui ‘oku kakato pea mo fiefia pea nau tokoni ki he sosaieti.

Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘o e Aleapau ni ma’a Nu’u Sila ni?

Ne tali pea muimui ‘a Nu’u Sila ni ki he aleapau ni ‘i Sepitema 2008..’Oku ‘uhinga leva eni, ko hotau Pule’anga kuo pau ke nau fai ki ai mo muimui ke hoko eni, koe‘uhi ko e kakai faingata’a’ia kotoa pe, ke nau ma’u faingamālie tatau ki he ngaahi totonu ‘a e tangata ‘o hangē ko e tokotaha kotoa pe.

Ko e peseti ‘e 17 ‘o e kakai Nu’u Sila ‘oku nau faingata’a’ia fakaesino, pea ko e fu’u konga lahi ‘eni ‘o e sosaieti ‘oku fa’a tuku ki tu’a. Te nau fa’a faingata’a‘ia ke ma’u ha ako lelei, pe ma’u ha ngāue lelei, pe kau atu ki he komiunitī pea mo ‘iai ha’anau le’o. ‘E lava ‘ehe aleapau ni ‘o tokoni ke liliu ‘eni.

Koe hā e me’a ‘oku talamai ‘ehe Disability Convention pe Aleapau?

‘Oku taumu’a ‘a e Apealau ni ke malu’i e ngaahi totonu faka Sivile, politikale, ‘ekonomika, sosiale pea moe ‘ulungaanga fakafonua ‘a e kakai faingata’a’ia fakaesino. Ko e ngaahi Pule’anga koia ‘oku nau tali ‘a e Aleapau ni, kuopau ke nau feinga ke fakahoko ‘a e ngaahi totonu faka sivile pea moe politikale ‘i he vave taha. ‘E lava ke kamata māmālie atu e ngāue ki he ngaahi totonu e tangata faka ‘Ekonomika′, sosiale pea mo e ‘ulungaanga fakafonua, kae ‘oleva ke nau ma’u ha ngaahi naunau ke tokoni kiate kinautolu.

‘Oku hanga ‘e he Aleapau ni ‘o ‘oange ki he ngaahi Pule’anga ha fakamatala ki he anga hono fakapapau’i ‘oku ‘iai e ngaahi totonu ‘a e kau faingata’a ‘ia fakaesino. ‘Oku kau ai heni ‘a e fakamatala mo e fakahinohino ki he anga hono ‘ai e ngaahi sevesi ki he ako, mo’uilelei pehē kihe ngaahi sevesi kehekehe ke faingofua ‘enau ma’u faingamālie ki ai, hangē ko e tokoni ki he fē’alu’aki pe ngāue holo, (hangē ko e saliote heka, halanga saliote ki he fale etc ma’ae kau heka saliote) ngaahi tekinolosia ‘oku ‘aonga pea mo tokoni pea mo e fakahinohino ‘oku faingofua ‘a hono lau.

‘Oku tautautefito ‘a e tokanga ‘a e Aleapau ni ki he:

Ngaahi totonu faka Sivile pea mo faka Politikale

Ngaahi Totonu Faka ‘Ekonomika, sosiale pea mo fakafonua

‘Oku anga fēfē ‘a hono hanga ‘e Nu’u Sila ‘o fakalele ke fakahoko ‘a e Aleapauni ni?

Ko e Disability Convention (Aleapau) ‘oku ne fakahā mai ai, ‘oku totonu ke fakahoko ‘e ha ‘elia ‘e taha ‘o e Pule’anga ‘a e ngāue ki hono fakahoko ‘o e Aleapau ni. ‘I Nu’u Sila ni, ko e Komiti ‘o e Kau Minisitā ‘oku nau tokanga ki he ngaahi ‘īsiu ‘a e kau Faingata’a’ia Fakaesino, pea mo e poupou mei he ‘Ofisi ki he ngaahi ‘īsiu Faingata’a’ia Fakaesino (Office for Disability Issues).

Kuo pau ke lipooti ‘a e ngaahi Pule’anga ki he UN ‘a e anga ‘o ‘enau fakalakalaka. Ko e ‘uluaki lipooti ‘oku pau ke maau ‘ia ‘i he hili e ta’u ‘e ua, ‘a hono muimui mo fai ki he aleapau ni. ‘I he hili koia, ko e ngaahi lipooti ‘oku pau ke fakahū atu ‘i he ta’u ‘e fa kotoa pe.

Koe hā ‘ae fatongia koia ‘a e Komisiona ki he Ngaahi totonu ‘a e Tangata?

‘Oku hanga ‘ehe UN ‘o lau ‘a e Komisiona, ko e kautaha Tau’ataina ia ki he ngaahi totonu ‘o e Tangata, ‘a Nu’u Sila ni. Ko e ngāue ‘a e Komisiona ke ne tu’uaki’i atu, malu’i pea mo tokangaekina ‘a e ngaahi totonu kotoa koia ‘a e Tangata′ ma’ae′ kakai Nu’u Sila kotoa pe.

Kuo hanga ‘ehe Komisiona ‘o faka’ilonga’i ‘a e kakai faingata’a’ia fakaesino, ko e taha ia ‘o e ngaahi kulupu ‘oku nau fe’ao lahitaha mo e ngaahi fakafe’atungia ‘I Nu’u Sila ni. Ko e fokasi lahi ‘o e ngāue ni, ke fakalele’i ‘a e ngaahi totonu ‘o e kau faingata’a’ia fakaesino.

Ko e Disability Convention pe Aleapau ni, ‘oku ne pehē ko e fonua pe ‘oku ne tali pea muimui ki he ngaahi tu’utu’uni , kuopau ke nau fa’u ha founga ngāue tau’atāina ( ‘ikai ke nau kau ki ai ) ke sivi ‘a ‘enau founga ngāue. ‘I Nu’u Sila ni, ‘oku kau ki ai ‘a e Komisiona, ‘Ofisi ‘o e kau Ombudsmen, pea mo e ngaahi kautaha / feohi’anga ‘o e kau faingata’a’ia ‘o fou mai ‘i he Disability Convention Coalition.

‘E lipooti ‘a e Komisiona ki he UN, makehe pe ia mei he lipooti ‘a e Pule’anga, ki he founga ‘enau fakahoko ‘a e ngaahi tu’utu’uni koia ‘a e Aleapau.Ko ngaahi kautaha ‘a e kau faingata’a’ia fakaesino ‘oku ngofua ken au fa’u lipooti ‘o e ‘ave ki he UN.

‘E anga fēfē ‘a ‘eku kau?

‘Oku fakaha mai ‘i he Aleapau ni, koe kakai ‘oku nau faingata’a’ia fakaesino pea mo ‘enau ngaahi kautaha/ kulupu feohi’anga, ‘oku pau ke nau kau ki hono fokotu’utut’u ‘ae founga ngaue ke fai.

Te ke lava ‘o fai eni ‘aki ha’o :

Te u ma’u fakafēfē ha la’i tatau ‘o e Disability Convention?

Ko e Aleapau kakato pea mo e ni’ihi ‘o e ngaahi samalī ‘o e aleapau ‘oku ma’u atu ‘i he foi kasete pe ‘i he Braille (ki he kau kui), ‘Ingilisi Kakato, ‘Ingilisi faingofua, Easy Read, Te Reo Maori, Maori Easy Read, NZ sign Language pea mo e ngaahi lea faka Pasifiki. ‘Oku ‘iai foki mo e samalī ma’ae′ fānau’ .

Te ke lava ‘o ma’u eni kotoa mei he uepisaiti ‘o e Human Rights Commission:

http://www.hrc.co.nz/disabilityconvention

Human Rights Commission

www.hrc.co.nz
InfoLine:
0800 496 877 (telefoni ta’etotongi)
Fax: 09 377 3593
‘Imeili: infoline@hrc.co.nz (for general enquiries)
TXT: 0210 236 4253

‘Oku ‘iai e laine ki he ngaahi lea fakafonua, pea pehē foki ki he tokotaha fakatonulea ki he tuli mo e noa, ‘oku atā pe moia.